Over Kolen en Schreurs

In de Nieuwlandstraat in Tilburg is al 35 jaar het antiquariaat 'De Refter' (voorheen 'De Schaduw') van socioloog en historicus Kees Kolen gevestigd. Antiquarische boeken, Willem II en vrouw & kroost - de volgorde is willekeurig - zijn de grote liefdes in zijn leven en het is voor de clientèle altijd de vraag welke liefde hij op welk moment als eerste zal belijden.

Een paar weken geleden stapte ik De Refter binnen. Daar stond Kees tussen zo'n vijftienduizend boeken en uit kloosters en kerken afkomstige restanten van het rijke roomse leven. "Het gaat je goed", zei ik, "je bent alleen nog maar op vrijdag en zaterdag open." Hij schudde zijn wijze hoofd en klopte op mijn schouders: "Dat zie je verkeerd. Het is hier net Willem II. Door de week ploeteren, zwoegen en trainen en dan in het weekend je kunsten laten zien." Willem II dus, binnen tien tellen.
Het doet hem zichtbaar pijn, de teloorgang van de Tricolores, waarover hij trouwens tussen neus en lippen door een paar prachtboeken heeft geschreven. "Ik lig er wakker van. Maar ik blijf geloof houden." Geloof. Ook zo'n grootheid waarover we uren kunnen filosoferen. Allebei opgegroeid in het Brabant van de jaren vijftig en zestig hebben we de verstikkende, alom en altijd aanwezige roomse omknelling doorleefd, hebben we de ontzuiling en het secularisatieproces toegejuicht, maar kijken we nu toch met een ondefinieerbare weemoed terug op onze door kerk en religie gedomineerde jeugd. Het had iets, die tijd.

"Dit is 'm dan", zei Kees en hij legde het boek op tafel. "Je hebt geluk, want er was meer vraag naar." Daar was ik inmiddels zelf ook al achter. Het had me heel veel moeite gekost om het drieluik 'Kroniek eener parochie' van Jac. Schreurs MSC bij elkaar te sprokkelen. Een stond toevallig bij Kees in de schappen, de andere delen moest ik over laten komen uit Haarlem en Maastricht. Maar het was de zoektocht waard: ik mag me de eigenaar noemen van een kostelijk bezit, in de oorlogsjaren geschreven over het leven van een kapelaan en zijn vaak eigenzinnige parochianen in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw. De trilogie zou lang geleden al in de vergetelheid zijn geraakt, ware het niet dat regisseur Willy van Hemert er eind jaren zeventig een dichtbekeken televisieserie aan wijdde: 'Dagboek van een Herdershond'. Tijdens de opnames ervan voltrok zich overigens een drama, toen acteur Ko van Dijk (Nicolaas Bonte, alias 'de mensch') plotseling aan een hartstilstand overleed. Van Hemert had vervolgens heel wat kunstgrepen nodig om het relaas van Schreurs in de nog resterende afleveringen enigszins overeind te houden. Verder zonder 'de mensch' was ondenkbaar, ineens een andere Bonte ongeloofwaardig.

Wie was Jac. Schreurs MSC? Laat ik allereerst een mogelijk misverstand uit de weg ruimen. De afkorting achter zijn naam staat niet voor de universitaire titel Master of Science, maar voor 'Missionarii Sacratissimi Cordis Iesu'. Hij behoorde derhalve tot de Missionarissen van het Heilig Hart (in de volksmond 'de Rooi Harten'), die ook in Tilburg aan de Bredaseweg, tegenover de watertoren, een klooster hadden - waar Schreurs overigens menigmaal op bezoek is geweest.
Jacobus Hubertus Schreurs (1893-1966), roepnaam Jacques, was een Limburger in hart en nieren en daarnaast schrijver, dichter en medewerker van het toonaangevende literaire tijdschrift De Gemeenschap. Geboren in Sittard heeft hij na het seminarie en zijn priesterwijding vrijwel heel zijn leven gewoond in Stein. De benedictijnerabdij daar lag letterlijk en figuurlijk onder de rook van Geleen, in Schreurs' jeugd nog een onaanzienlijke vlek, maar daarna razendsnel gegroeid als gevolg van de komst van de Staatsmijn Maurits. De 'Kroniek' is te beschouwen als het geromantiseerd en min of meer autobiografisch verslag van zijn waarnemingen en ervaringen als kapelaan in Geleen en geeft een fraai beeld van de bevolking en het priesterambt in een streek die in relatief korte tijd een metamorfose onderging: van een lethargisch beleefde armoe in een diep-religieus decor naar een samenleving die in toenemende mate gedomineerd werd door atheïsten, socialisten en protestanten, van platteland naar geïndustrialiseerd stedelijk gebied, van een gesloten, grotendeels agrarische samenleving naar een werkgemeenschap onder de grond. Ze kregen het voor hun kiezen, de Limburgers, en met hen kapelaan Schreurs, zeer begaan als hij was met het lot van de boeren en arbeiders en zich zeer bewust van zijn onmacht.

Inderdaad, een kostelijk bezit. Schreurs' archaïsche taalgebruik en zijn neiging om nu en dan bombastisch uit te pakken heb ik graag op de koop toe genomen. Het is een man na aan mijn hart. Toen Schreurs in 1966 stierf, liet hij een kleine veertig boeken na. Ze zijn allemaal in de loop der jaren volstrekt verstoft en volledig verkruimeld. Maar de 'Kroniek', een stil en bijna vergeten monument van een bescheiden herder en een groot mens, zal ons overleven. Met dank aan Van Hemert en de Kees Kolens van deze wereld.