De mensen achter de plaquette in D’n Atelier

In de portiersloge van D’n Atelier hangt een gedenkteken met de sobere tekst ‘Ter gedachtenis aan hen die vielen 1940-1945’ en daaronder de namen van de slachtoffers van het oorlogsgeweld, stuk voor stuk mensen die in die jaren in dienst waren van de Centrale Werkplaats van de NS. Het betreft C.J.N.A. Bodden, A.P. Broos, H.A. Buster, H. de Jongh, S. Mozes en G.G. Rijkers.

De plaquette werd op 9 september 1948 onthuld, maar was verre van uniek. Elders in het land lieten de Nederlandse Spoorwegen op zo’n 110 andere plaatsen soortgelijke gedenktekens aanbrengen, de meeste in stations. Een mooi gebaar, geen twijfel over mogelijk, maar ondertussen ook een tamelijk doorzichtige poging om het danig geschonden blazoen wat op te poetsen. De handel en wandel van de NS tijdens de Tweede Wereldoorlog waren immers bepaald niet onbesproken gebleven: het enthousiasme waarmee de Duitse belangen werden gediend – met als dieptepunt uiteraard het vervoer van Joodse mensen naar concentratiekampen – was onthutsend geweest.

De zes gevallenen waren ‘slechts’ gewone mensen, hardwerkende personeelsleden van de Centrale Werkplaats die nauwelijks enige sporen in het stof van de geschiedenis hebben nagelaten. Zo zal men hun namen bijvoorbeeld tevergeefs zoeken in de Encyclopedie van Tilburg (2008). Op internet en in enkele andere bronnen viel er gelukkig wel wat (spaarzaam) biografisch materiaal bij elkaar te sprokkelen. Daarom hier zes biogrammetjes van zes gewone èn bijzondere Tilburgers.

C.J.N.A. Bodden
Cornelis Joannes N.A. Bodden werd geboren op 18 december 1894 in Tilburg. In 1922 woonde hij op het adres Berkdijkschestraat 153 en werkte als smid in D’n Atelier. In 1944 was hij bij datzelfde bedrijf in functie als bankwerker. Hij woonde toen in de Valkenierstraat. Op 26 oktober van dat jaar sloeg het noodlot toe. De Duitsers, op de vlucht voor de aanstormende geallieerden, richtten op het allerlaatste moment grote vernielingen aan. De watertoren werd opgeblazen, de generator van het Gemeentelijk Electriciteitsbedrijf en de hoofdleiding bij het Gemeentelijk Gasbedrijf gingen in vlammen op en de telefooncentrale en het spoorwegemplacement werden vernietigd. Bij de verwoesting van het spoorwegemplacement vond Bodden op 49-jarige leeftijd de dood. Een dag later, woensdag 27 oktober 1944, werd Tilburg bevrijd…

A.P. Broos
Adrianus Petrus Broos, op 5 augustus 1894 in de toenmalige gemeente Roosendaal en Nispen geboren, werkte als ‘baas 2e kl.’ (‘onderbaas’ volgens het Adresboek uit 1943) in de Centrale Werkplaats. Hij woonde in de Sumatrastraat. Broos raakte ernstig gewond toen de Werkplaats op 15 september 1944 onder vuur kwam te liggen. Hij overleed krap twee weken later, op 27 september, aan de gevolgen van deze beschieting.


H.A. Buster
Bijzonder triest is wat Henricus Antonius Buster uit de Minister Talsmastraat overkwam. Buster, ketelmaker bij de NS, werd op 9 december 1893 in Tilburg geboren. Op 1 februari 1945 (en niet op 1 december 1945, zoals in de tekst bij de foto wordt gesuggereerd), dus ruimschoots na de bevrijding van Tilburg, kwam hij op 51-jarige leeftijd om het leven door de inslag van een V-1. Niet alleen Buster zelf, ook zijn vrouw (53) en maar liefst zes kinderen in de leeftijd van 15 tot 24 jaar raakten dodelijk gewond. In de periode van 27 oktober 1944 tot en met 30 maart 1945 zouden 37 vliegende bommen (V-1's en V-2's) in Tilburg neerstorten. In totaal lieten daarbij 46 Tilburgers het leven.

H. de Jongh
Hendrik de Jongh, geboren op 6 augustus 1924 en woonachtig in de Tulpstraat, ging in april 1942 als ‘arbeidscontractant’ bij de spoorwegen aan de slag. Enkele maanden later werd hij benoemd tot loopjongen en in december 1943 tot ‘schrijver’. Ongelukkig genoeg gaf hij gehoor aan de oproep van de Duitsers om zich te melden voor de Arbeitseinsatz. Hij kwam op 19-jarige leeftijd in Leipzig om het leven bij een geallieerd bombardement.

S. Mozes
Salomon Mozes werd geboren op 25 november 1899. Hij woonde met zijn vrouw, twee dochters en pleegkind sinds 1929 op het adres Waterhoefstraat 33. Alle bronnen melden dat Mozes verpleegkundige van beroep was, maar hij werkte in D’n Atelier als verbandmeester. Vrijwel heel het gezin werd in het voorjaar van 1943 gedeporteerd naar Sobibor. Daar kwamen zijn vrouw Kaatje, een van zijn dochters en het pleegzoontje op 11 juni 1943 om het leven. Salomon zelf werd op 16 juli van dat jaar op 43-jarige leeftijd vergast. Alleen dochter Martha wist aan deportatie te ontkomen en overleefde de oorlog.

G.G. Rijkers
Gijsbertus Godefridus Rijkers werd op 14 augustus 1922 in Tilburg geboren. Pas gehuwd woonde hij met zijn jonge vrouw Adriana Maria Johanna van Eijl in de Jasmijnstraat. Gijsbertus werkte in D’n Atelier, maar in welke functie hij de spoorwegen nu precies heeft gediend, wordt niet helemaal duidelijk. Net als Broos raakte ook Rijkers dodelijk gewond bij de beschieting van de Werkplaats op 15 september 1944. Rijkers overleed nog dezelfde dag.


A.W. van Kuyk
In het Centraal Station van Tilburg is nog een andere plaquette te zien, ter gedachtenis aan de gevallene Adrianus W. van Kuyk. Maar helaas ben ik er niet in geslaagd van dit oorlogsslachtoffer nadere informatie terug te vinden, behalve dan de hier afgebeelde summiere tekst. Het spreekt voor zich dat ik mij warm aanbevolen houd voor nadere biografische gegevens, niet alleen over Van Kuyk, maar evenzeer met betrekking tot de mensen die in D’n Atelier hebben gewerkt.

Bronnen
• aanhendievielen.fotopic.net
• regionaalarchieftilburg.nl
• joodsmonument.nl
• Adresboek der gemeente Tilburg 1931
• Adresboek der gemeente Tilburg 1943
• Ad de Beer, Zo maar een stad, Tilburg 1940-1945 (1994)
• Encyclopedie van Tilburg (Uitgeverij Nieuwland, 2008)